The study is focused on finds from the complex of settlements at Zagórzyce, Kazimierza Wielka
district (sites nos. 1–3), inhabited by the communities of Przeworsk culture in the Late Pre-Roman Iron Age
and in the Roman Period. During the long lasting archaeological investigations 5 Roman Republican denarii
were found. The artefacts were spread over a wide area and in various stratigraphical contexts, precluding
the possibility of regarding them as a part of dispersed hoard. The coins were minted in the names of C.
Servilius, L. Appuleius Saturninus, C. Allius Bala, C. Vibius Pansa, in the second half of the 2nd century BC
and in the early 1st century BC. The latest issue is represented by a denarius of L. Hostilius Saserna from the
year 48 BC. Bad state of preservation of discussed coins indicates their long period of usage. Only two of the
denarii, found during excavations on site 1, can be linked with a precise stratigraphical context pointing to
their connection with the intensive settlement of Przeworsk culture that existed at Zagórzyce in the course of
the B2 phase and in the early C1 phase of the Roman Period. The other coins, loosely found on the surface,
should be most probably associated with this particular settlement phase. This would mean that the coins
of the Roman Republic could have been deposited in the ground between the end of the 1st century AD and
the end of the 2nd century AD, i.e. fairly long after the dates of their issue. The relatively large number of
precisely dated finds of Roman Republican coins ranks the settlement complex at Zagórzyce among the most
significant in this respect, archaeologically explored, settlement sites in Poland.
Najliczniejszą kategorią importów rzymskich jakie dotarły na teren środkowoeuropejskiego Barbaricum
są monety. Przeważająca część z nich to emisje cesarskie z okresu pryncypatu. Mniejszą choć bynajmniej
nie marginalną grupę stanowią egzemplarze wybite w czasach Republiki Rzymskiej. Od dłuższego czasu
dyskutowana jest chronologia napływu i czas użytkowania pieniądza republikańskiego na obszarach
zamieszkałych przez północnych barbarzyńców. Zasadnicze znaczenie dla podejmowanej dyskusji mają
coraz liczniejsze ostatnimi czasy znaleziska monet republikańskich z terenu Barbaricum posiadające ścisły
kontekst archeologiczny, pozwalający je odnieść do lokalnych systemów periodyzacji młodszego okresu
przedrzymskiego i okresu rzymskiego.
Interesujący przykład takich znalezisk pochodzi z badanego archeologicznie przez Instytut Archeologii
Uniwersytetu Jagiellońskiego kompleksu osadniczego kultury przeworskiej w miejscowości Zagórzyce,
pow. kazimierski. Kompleks ten, położony w sąsiedztwie znanej osady z okresu rzymskiego i wczesnej fazy
okresu wędrówek ludów w Jakuszowicach, składa się z pozostałości osad odkrytych na trzech niewielkich
stanowiskach, rozlokowanych na odrębnych formach terenowych, znajdujących się w środkowym biegu
Zagórzanki – małego cieku wodnego będącego lewobrzeżnym dopływem Nidzicy (ryc. 1). Jedno z tych stanowisk
(nr 1), rozpoznano w znaczącej części wykopaliskowo. Struktura zasiedlenia pozostałych dwóch stanowisk
została ustalona podczas prac sondażowych i wielokrotnie powtarzanej prospekcji powierzchniowej
(ryc. 2). Wyniki dotychczasowych badań wskazują na dużą niestabilność osadnictwa „przeworskiego” w Zagórzycach,
nie tworzącego ciągłej sekwencji osadniczej, lecz składającego się z odrębnych, różnoczasowych
horyzontów osadniczych, wyznaczonych krótkimi pobytami ludności kultury przeworskiej. Przyczyny tej
niestabilności obserwowanej w stosunkowo krótkim odcinku czasu pozostają w dużym stopniu zagadkowe.
Zaistniałe przemiany nie miały raczej charakteru zjawisk gwałtownych, którym towarzyszą zwykle warstwy
zniszczeń i pożarów na osadach, czego nie odnotowano na kompleksie zagórzyckim. Do częstych przekształceń
osadnictwa mogły natomiast przyczynić się ulegające dynamicznym zmianom warunki gospodarowania
wynikające z działania określonych czynników klimatyczno-glebowych. Jednym z nich była najpewniej
niewielka wydajność lekkich gleb rolnych wykształconych na glinach i piaskach dominujących w otoczeniu
Zagórzyc, zmuszająca zamieszkujące tu społeczności pradziejowe, do częstej zmiany miejsca pobytu.
W obrębie kompleksu zagórzyckiego najwyraźniej wyodrębnia się horyzont intensywnego osadnictwa
istniejącego w fazie B2 i na początku fazy C1 okresu rzymskiego na sąsiadujących ze sobą stanowiskach 1 i
2. Z tym horyzontem, oddzielonym od pozostałych faz osadniczych długimi okresami, w których obszar obu
stanowisk pozostawał prawdopodobnie nie zasiedlony, związane są odkryte w ich obrębie importy i naśladownictwa
wyrobów pochodzenia rzymskiego, reprezentujące w przewadze formy z I i II w. AD. Znacząca
liczba importów, jak i wysoka ranga niektórych z zabytków pochodzenia rzymskiego zdeponowanych w stosunkowo
krótkim czasie trwania osadnictwa, wskazują na rozległość kontaktów dalekosiężnych zamieszkującej
tu społeczności barbarzyńskiej, a także świadczyć mogą o jej nieprzeciętnym statusie ekonomicznym.
Wśród importów znajduje się kilkanaście monet rzymskich znalezionych w dużym rozrzucie i w różnych
kontekstach stratygraficznych, wykluczających możliwość traktowania numizmatów jako elementów rozproszonego
skarbu (ryc. 3). Aż pięć z tych monet to denary republikańskie (kat. 1–5; ryc. 4). Są to emisje
C. Serviliusa, L. Appuleiusa Saturninusa, C. Alliusa Bala, C.Vibiusa Pansy wybite w drugiej połowie II w.
BC oraz na początku I w. BC. Najmłodszą emisją jest denar L. Hostiliusa Saserny z 48 roku BC (tabela 1).
Stan zachowania monet z Zagórzyc jest zróżnicowany, generalnie jednak widoczne na nich ślady wytarcia
wskazują na ich najpewniej długie użytkowanie.
Dwa z wymienionych denarów republikańskich, odkryte podczas badań wykopaliskowych prowadzonych
na stanowisku 1, można powiązać z wypełniskami przyziemi dwóch budynków, które dostarczyły
też bogatych materiałów kultury przeworskiej datowanych na przełom wczesnego i młodszego okresu rzymskiego (ryc. 5–14). Pozostałe monety, znalezione luźno na powierzchni stanowisk 1 i 2, możemy łączyć
jedynie pośrednio z osadnictwem z tego okresu, biorąc pod uwagę jego znaczącą intensywność oraz
obecność w jego kontekście również innych importów rzymskich.
Zakładając bardzo prawdopodobny związek wszystkich odkrytych w Zagórzycach denarów Republiki
Rzymskiej z horyzontem intensywnego osadnictwa ludności kultury przeworskiej na stanowiskach 1–2
możemy przypuszczać, że trafiły one do ziemi najwcześniej dopiero na początku fazy B2 okresu rzymskiego,
tj. pod koniec I w. AD, a więc na długo po datach ich emisji. Najpóźniejszą, możliwą datę depozycji
numizmatów wyznacza zanik osadnictwa przeworskiego na wspomnianych stanowiskach, który w świetle
wyjątkowo mocnych przesłanek umieścić należy na początku fazy C1 okresu rzymskiego, w okresie nie
wykraczającym poza drugą połowę II w. AD (ryc. 15).
Omówione szczegółowo denary mogły dostać się w ręce barbarzyńców na długo przed ich dotarciem do
osady w Zagórzycach. Można nawet założyć, że napłynęły one w obrębie różnych, odległych czasowo od
siebie fal, co sugeruje niejednorodna struktura chronologiczna emisji zagórzyckich. W ramach początkowej
fali napływu pieniądza republikańskiego, zaczynającej się na ziemiach polskich według propozycji A. Dymowskiego
jeszcze w I w. BC, do Barbaricum mogły trafić cztery wybite najwcześniej denary z Zagórzyc
(kat. 1–4), a w dalszej kolejności przejęty został wyraźnie młodszy denar L. Hostiliusa Saserny (kat. 5).
Oczywiście nakreślony powyżej scenariusz jest wysoce hipotetyczny i struktura chronologiczna złożona
z zaledwie kilku monet może być całkowicie przypadkowa. Monety mogły trafić poza granice świata
antycznego równie dobrze w jednym momencie lub w nieznacznych odstępach czasowych tuż przed
zdeponowaniem ich w Zagórzycach, co potwierdzałoby jedynie przypuszczenia o powszechnym długim
obrocie denarami republikańskimi cenionymi z uwagi na wysoką jakość kruszcu użytego do ich wyrobu.
Niewykluczone, że monety zagórzyckie, podobnie jak kilka innych denarów republikańskich zdeponowanych
na osadach kultury przeworskiej w ciągu II w. AD (tabela 2), przeniknęły do Barbaricum po
reformie monetarnej przeprowadzonej przez Trajana, wycofującej z obiegu na terenie cesarstwa pieniądz
wybity przed 63 r. AD.
Nie sposób szczegółowo odtworzyć drogi jaką przebyły monety zanim trafiły do Zagórzyc. A. Dymowski
w swojej analizie napływu monet republikańskich na ziemie polskie, wysunął hipotezę o dackim,
czy też naddunajskim kierunku ich napływu, na co wskazuje jego zdaniem podobieństwo w strukturze
pieniądza republikańskiego odkrytego w Polsce i Rumunii, a także obecność dackich naśladownictw denarów
w materiale polskim. Dodatkowo na taki, tzn. dacki, kierunek napływu importów na ziemie położone
na północ od Karpat, zdają się wskazywać „pomostowe” znaleziska monet republikańskich z obszaru
zachodniej Ukrainy, penetrowanego przez ludność kultury przeworskiej. Istnienia takiej drogi napływu
nie możemy wykluczyć również w przypadku monet z Zagórzyc, albowiem wśród odkrytych tu bogatych
materiałów z przełomu wczesnego i młodszego okresu rzymskiego, z którymi związane są numizmaty,
znajduje się pokaźna komponenta ceramiki wykonanej w tzw. stylu puchowsko-dackim, wskazująca na
utrzymywanie przez miejscową ludność kultury przeworskiej głębszych więzi ze społecznościami zamieszkującymi
strefę karpacką i tereny Zakarpacia. Zresztą zbliżony obraz kontaktów dalekosiężnych
rysuje się w oparciu o analizę znalezisk pochodzących z szeregu innych, podobnie datowanych osad
w szeroko pojętym regionie podkrakowskim.