Rodzina jako przestrzeń socjalizacji poznawczej dziecka – o procesie przyswajania kulturowych narzędzi myślenia

Kultura kształtuje właściwości ludzkiego poznania przede wszystkim dlatego, że ontogenetyczny rozwój człowieka oparty jest na interakcji z wytworami kultury określonej społeczności, w jakiej wychowuje się dziecko. Interakcja ta obejmuje nie tylko korzystanie z kulturowych zasobów wiedzy i umiejętności, nabywanie symboli językowych wraz z zawartymi w nich sposobami wartościowania i interpretowania świata, ale także internalizowanie określonych typów formacji dyskursywnych, za pośrednictwem których rozwijane są typowo ludzkie zdolności do metapoznania, redyskrypcji operacji poznawczych i myślenia dialogowego. W tym znaczeniu można mówić o „socjalizacji poznawczej” dziecka jako procesie wrastania w kulturę myślenia określonej wspólnoty. Głównym celem artykułu jest ukazanie mechanizmów oddziaływania tak rozumianej socjalizacji w środowisku rodzinnym: od najszerszego – polidiadycznego (rozumianego jako „czeladnictwo w kulturze”), aż po najgłębszy – osobisty, rozumiany jako „przyswojenie” kulturowych procedur i narzędzi myślenia. W oparciu o systematyczną analizę dostępnej literatury i przykłady wypowiedzi dziecięcych ukazane zostaną charakterystyczne cechy interakcji rodzinnych sprzyjające budowaniu rusztowania poznawczego, a także przejawy procesu oswajania narzędzi myślowych w zabawie, pozwalające rodzicom świadomie obserwować i stymulować rozwój poznawczy małego dziecka w naturalnych dla wspólnoty rodzinnej sytuacjach.

Culture shapes the properties of human cognition mainly due to the fact that the ontogenetic human development is based on the interaction with the products of culture of a particular society in which a child is raised. Such interaction not only includes using the cultural resources of knowledge and skills, and acquiring language symbols with their ways of valuing and interpreting the world, but it also includes the internalisation of particular types of discursive formations through which typically human abilities to metacognition, re-description of cognitive operations, and dialogic thinking, are developed. In this sense, we may speak of the child’s “cognitive socialisation” as the process of growing into the culture of thinking of a given community. The main objective of the article is to show the way such socialisation functions in the family environment: from the broadest – polyadic aspect (understood as “apprenticeship in culture”), to the most profound, personal aspect understood as the “acquisition” of cultural procedures and tools of thinking. Based on the systematic analysis of the available literature and examples of children’s utterances, the author presents typical features of family interactions facilitating building the cognitive scaffolding, as well as the signs of the process of familiarizing thinking tools in play that make it possible for the parents to consciously watch and stimulate little child’s cognitive development in the situations that are natural for the family.