Ewakuacja podczas odwrotu wojsk polskich w okresie czerwiec-sierpień 1920 roku – wybrane zagadnienia

Dowództwo polskie już wiosną 1919 r., w związku z groźbą inwazji niemieckiej, stanęło przed koniecznością przygotowania planu ewakuacji z zajętych terenów Litwy i Białorusi. Kolejne plany powstające w okresie sukcesów wojsk polskich i marszu na wschód przewidywały ewakuację niewielkich obszarów na zagrożonych odcinkach frontu. Pierwsza ofensywa Michaiła Tuchaczewskiego w maju 1920 r. obnażyła niedostatki polskich planów ewakuacyjnych, m.in. braki taboru kolejowego, szwankującą łączność, niedostateczną współpracę z władzami cywilnymi, samorzutną, trudną do opanowania ewakuację ludności i administracji państwowej. Zebrane doświadczenia pozwoliły przygotować bardziej precyzyjną instrukcję ewakuacyjną. Nikt jednak nie przewidział rozmiarów ewakuacji, jaką trzeba było przeprowadzić latem 1920 r. Kierownictwo nad nią sprawowały władze wojskowe. Objęła zaplecze całego frontu od Łotwy po granicę z Rumunią. Wiązała się z koniecznością przewozu ładunków i ludzi na odległość 400–600 km w głąb kraju. Przebiegała w warunkach stałego nacisku nieprzyjaciela, zwłaszcza na północnym odcinku frontu. Oparta była głównie na kolei, jedynym wówczas szybkim i pojemnym środku transportu. Mimo ekstremalnie trudnych warunków i nieuniknionych przypadków chaosu ocalono masę cennego sprzętu, zapasów, ewakuowano dziesiątki tysięcy rannych oraz uchodźców i cenny tabor kolejowy niezbędny dla pomyślnego przeprowadzenia przegrupowania wojsk do kontrofensywy znad Wieprza.

Already in the spring of 1919, due to the threat of a German invasion, the Polish command had to prepare a plan of evacuation from the occupied territories of Lithuania and Belarus. Subsequent plans, prepared during the period of success of the Polish troops and the march to the east, assumed evacuation of small areas on endangered sections of the front. Tukhachevsky’s first offensive in May 1920 revealed the deficiencies of Polish evacuation plans, such as lack of rolling stock, poor communication, insufficient cooperation with civil authorities, a spontaneous and barely controllable evacuation of civil population and state administration. The experience gathered allowed to prepare more precise evacuation instructions. No one, however, predicted the scale of the evacuation that had to be carried out in summer 1920. It was managed by the military authorities. It was supervised by military authorities and covered the entire front line from Latvia to the border with Romania. It involved the transportation of cargo and people 400–600 km into the country and took place under constant enemy pressure, especially in the northern section of the front. It was based mainly on railroads, the only fast and capacious means of transport at that time. Despite extremely difficult conditions and inevitable chaos, a lot of valuable equipment and supplies were saved, tens of thousands of injured people and refugees were evacuated, as well as valuable rolling stock necessary for the successful regrouping of troops for the Wieprz counteroffensive.

Еще весной 1919 г. из-за угрозы немецкого вторжения у Верховного командования польской армии возникла необходимость подготовить план эвакуации с оккупированных территорий Литвы и Белоруссии. Последующие планы, разработанные в период успеха польской армии и продвижения на восток, предусматривали эвакуацию небольших участков фронта, находящихся в опасном положении. Первое наступление Тухачевского в мае 1920 г. выявило недостатки польских планов эвакуации, в том числе недостаточное оснащение железных дорог, неисправности связи, недостаточное взаимодействие с гражданскими властями, стихийную, трудно контролируемую эвакуацию населения и государственной администрации. Полученный опыт позволил составить более точную инструкцию по эвакуации. Однако никто не предвидел масштабы эвакуации, которую необходимо было провести летом 1920 года. Руководили ею военные власти. Эвакуация проходила по территориям, связанным практическим со всем фронтом от Латвии до границы с Румынией. Это было продиктовано необходимостью перевозки грузов и людей на 400–600 км вглубь страны. Эвакуация проходила под постоянным натиском противника, особенно на северном участке фронта, и, в основном, с помощью поездов – единственного в то время быстрого и вместительного транспортного средства. Несмотря на чрезвычайно тяжелые условия и неизбежные ситуации хаоса, было спасено много ценного оборудования и припасов, эвакуированы десятки тысяч раненых и беженцев, а также ценные в той ситуации поездные составы, необходимые для успешного проведения перегруппировки войск для контрнаступления со стороны реки Вепш.