Sprawczość i przeszłość w socjologicznych analizach polskiego społeczeństwa

Problem badawczy dotyczy sposobów, w jaki historycznie zorientowane analizy socjologiczne podejmują kwestię sprawczości (zbiorowej czy indywidualnej). Chodzi o prace, w których uwzględnia się rolę przeszłości w opisie współczesnych zjawisk. Pytaniem badawczym jest rozstrzygnięcie, czy odwołania do polskiej historii akcentują podmiotowość czy bardziej podnoszą znaczenie zewnętrznych kontekstów niezależnych od działań ludzi. Analiza przebiega w trzech wyróżnionych obszarach historycznej socjologii w Polsce: (1) modernizacja po zmianie ustrojowej; (2) odrębność Europy Wschodniej; (3) lokalne ścieżki zmian. Socjologowie zajmują się historią głównie z perspektywy zbiorowości. Przeważa uznanie dla zdolności sprawczych i kreowania rzeczywistości społecznej. Wzrosła świadomość strukturalnych ograniczeń determinujących szanse autonomicznego działania. Sprzyja to częstszemu uwzględnieniu przeszłości. Socjologiczne rewizje historii mają też funkcje społeczne, służą odrzuceniu mitów historycznych, aby wzmocnić podmiotowość i tożsamości społeczne.

The article investigates how historically oriented sociological analyses – the studies that incorporate the past in describing and explaining contemporary phenomena – address the issue of collective and individual agency in Polish society. The main research question is whether references to Polish history accentuate agency or structural context. The analysis is undertaken within three domains of historical sociology in Poland: (1) the processes of modernization and globalization after the systemic transformation; (2) the regional distinctiveness of Eastern Europe, especially of its peripheral status; (3) the dependency paths at the local level. The findings suggest that the recognition of collective agency prevails, although there have been some changes in this respect. There is an increasing emphasis on the limiting influence of institutions, the pressure of rules and the pool of cultural resources. Besides, sociological revisions of Polish history perform important social functions. They participate in rejecting historical myths and in strengthening collective agency and identities.